Phân tích văn bản Xã trưởng – Mẹ đốp
Nghệ thuật khi sinh ra đã hình thành mối quan hệ mật thiết với đời sống, nó luôn vận động và phát triển trong sự ràng buộc tự nhiên với hiện thực. Nhờ phản ánh trung thành hiện thực ấy mà nghệ thuật thực sự tham dự vào sự phát triển của tiến trình lịch sự như một thứ vũ khí sáng tạo và khám phá mảnh đất hiện thực của thời đại mình.
Nghệ thuật khi sinh ra đã hình thành mối quan hệ mật thiết với đời sống, nó luôn vận động và phát triển trong sự ràng buộc tự nhiên với hiện thực. Nhờ phản ánh trung thành hiện thực ấy mà nghệ thuật thực sự tham dự vào sự phát triển của tiến trình lịch sự như một thứ vũ khí sáng tạo và khám phá mảnh đất hiện thực của thời đại mình. Dám chĩa thẳng vào hiện thực, đoạn trích “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” trong tác phẩm chèo “Quan Âm Thị Kính” đã nói lên sự thật bất công trong xã hội phong kiến giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị.
Là một loại hình nghệ thuật tổng hợp, kết hợp hài hoà nhiều chất liệu: dân ca, múa dân gian và các loại hình nghệ thuật dân gian khác ở vùng Đồng bằng Bắc Bộ. Chèo được xem là một hình thức kể chuyện bằng sân khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng (không có người kể chuyện như trong truyện). Cũng như kịch nói chung, kịch bản chèo tập trung thể hiện hành động, dẫn dắt xung đột qua ngôn ngữ của nhân vật. Tích truyện là chất liệu xây dựng nên cốt truyện của chèo. Thường là các nhân vật, hành động, sự việc có sẵn trong kho tàng truyện cổ dân gian hoặc trong dã sử được khai thác và tổ chức lại theo nguyên tắc kịch hay xung đột. Từ các tích truyện này, các tác giả kịch bản – thường là giới nho sĩ – viết thành kịch bản chèo để truyền bá những tín điều của tư tưởng Nho giáo. Tuy nhiên, qua quá trình ứng tác, biểu diễn, nhiều chủ đề truyền thống bị làm mờ đi, nhường chỗ cho những khát vọng nhân bản hơn, vượt ra ngoài giáo lí Nho học truyền thống.
Được trích từ vở chèo: “Quan âm Thị Kính”. “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” là một vở chèo cổ mẫu mực nhất của nền nghệ thuật sân khấu chèo Việt Nam. Trong trích đoạn biểu hiện rõ hai giai cấp: giai cấp thống trị là Xã Trường, đại diện cho chính quyền làng xã thời kỳ phong kiến, tộc quyền Việt Nam và Mẹ Đốp chuyên đi đánh mõ và báo cáo các việc cho dân làng, đại diện cho tầng lớp nhân dân thời kỳ bấy giờ, được xem là tầng lớp hạ lưu của xã hội.
“Xã Trưởng-Mẹ Đốp”là trích đoạn hài đặc trưng của sân khấu chèo về hề áo ngắn và hề áo dài. Các loại hình nhân vật phổ biến của chèo bao gồm kép, đào, hề, mụ, lão. Kép thường là các sĩ tử chân chính, hiếu học; đào (nữ chính) bao gồm đào thương, đào lệch hay còn gọi là đào lẳng, đào pha; hề; mụ lão. Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ với tính cách không thay đổi. Trong đó nhân vật hề là khá phổ biến. Trong “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” Hề áo ngắn là Mẹ Đốp, đại diện cho tầng lớp nhân dân bị trị luôn luôn tìm cách đả kích, châm chọc, chửi khéo giai cấp thống trị là Xã Trưởng, gây tiếng cười hóm hỉnh, sâu cay, chua chát, sảng khoái , hể hả qua những việc làm ngu dốt, vô nhân đạo của chúng diễn ra hàng ngày. Nhân vật thứ hai là hề áo dài, cụ thể là Xã Trưởng, một chức quan mua tại hương thôn, ngu dốt nhưng lại háo sắc, tham lam, dối trên gạt dưới, hà hiếp dân lành, thường bị người nông dân chơi xỏ. Nhân vật hề áo dài trên sân khấu chèo truyền thống, bản thân nhân vật không làm hài nhưng qua phong cách biểu diễn thể hiện, nhân vật tự bộc lộ cái hài rất thâm thúy, gây tiếng cười chua chát, cười ra nước mắt.
Vốn là đại diện cho giai cấp thống trị, Xã Trưởng không dứt khỏi cái bản chất thối nát của xã hội phong kiến bấy giờ. Một tên quan lại mang trong mình hết thảy những đặc điểm xấu xa của phần “con” trong con người. Chẳng há mà hắn có thể thốt lên ngay những câu đầu tiên:
“Xã Trưởng:
Tại dân vi tổng lí Quốc pháp hữu công hầu
Ơn dân xã thuận bầu Tôi đứng đầu hàng xã
Nay cơ chừng động mả Thị Mầu đã hoang thai
Chiểu lệ làng ngả vạ không sai
Bắt khoán cứ một trăm quan quý”
Cái giọng điệu gắt gỏng, bố đời, doạ nạt được thét ra. Chẳng mấy làm lạ khi hắn vốn là quan mua, tự mãn khi mình được chọn làm lí trưởng, cho mình đứng trên tất cả mọi người. Hắn tự cho mình cái quyền chà đạp người dân chân chất, thật thà và cái quyền khinh bỉ thân phận của người khác. Hắn lên giọng:
Một giọng đáp phụ nữ cất lên sao mà đanh mà sắc thế. Ra là Mẹ Đốp khi chồng vắng nhà:
“Mẹ Đốp: Đứa nào Đốp chát gì ngoài ấy?
Xã Trưởng: Tao đây! Thầy xã đây! Ra ngay có việc cần nhá!”
Người chồng Mẹ Đốp là mõ làng, song do đau yếu nên Mẹ Đốp thông minh hóm hỉnh lại hay chữ lắm tài, nhưng dù thế nào đi nữa Mẹ Đốp phải thay chồng đi lo việc làng nước:
“Thương chồng nên phải lầm than Phép đâu có bắt việc quan đàn bà.”
Tác giả vở chèo đã tạo ra cho chúng ta một nhân vật Mẹ Đốp vẫn bị bọn lí dịch địa phương coi là đứa hèn hạ nhất làng. Công việc của Mẹ Đốp đúng như nhân vật tự khẳng định là ra cắt đặt công việc cho làng, nếu Mẹ Đốp chưa ra thì việc làng chắc sẽ không thành. Ý tưởng này đã được nói rõ hơn trong bài thơ Thằng mõ tương truyền là của vua Lê Thánh Tông: “Mõ này cả tiếng lại dài hơi Làng nước ưng bầu chẳng phải chơi.
Mộc đạc vang lừng trong bốn cõi, Kim thanh uyển chuyển khắp đòi nơi. Trẻ già chốn chốn đều nghe hiệu Làng nước đâu đâu cũng cứ lời. Trên dưới quyền hành tay cắt đặt, Một mình một cỗ thảnh thơi ngồi”
Vốn thông minh, tháo vát nên Mẹ Đốp đã có màn đả kích và chọc tức Xã Trưởng:
“Mẹ Đốp:
Ô rằng vậy:
Chẳng giấu gì mẹ đình đám là tôi
Nghề ăn nói tôi vào trang đúng mực Bất phận danh nhi tài túc
Vô chế lệnh nhi dân tòng Một mình tôi cả xã ngóng trông
Điều phải trái tôi nay trước báo!
Xã Trưởng: Con này láo! Mày vất tao đi mà trước bảo dân tao à?
Mẹ Đốp: Nó là thế này
Làng có việc gì, thầy sai còn đi rao mõ, thời chẳng phải là lên trước bảo là gì?
Từ việc hỉ cho chí việc hảo!
Giấy quan về là phải báo với tôi
Tôi chưa ra là làng chửa được ngồi
Xã Trưởng:
Cái con mẹ Đốp này! Nhật nhật đa hĩ, lộng giả thành chân. Mày chưa ra thì làng chưa được ngồi thời mày là bà tiên chi làng này à?
Mẹ Đốp:
Dạ, nó là thế này : con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?
Xã Trưởng: Ờ con mẹ Đốp nó nói thế mà có lí”
Là đại diện cho giai cấp bị trị, bị chà đạp, vùi dập Mẹ Đốp đã khéo léo làm bẽ mặt, hạ nhục kẻ tham quan háo sắc khi nhắm thẳng vào cái ngu dốt của Xã Trưởng. Trong xã hội nhan nhản những điều dơ bẩn, quan lại ức hiếp, nhũng loạn, bóc lột người dân thấp cổ bé họng thì sự căm ghét của nhân dân đối với vua quan lại càng thêm sâu sắc, xung đột giữa hai giai cấp bị trị và thống trị lại càng trở nên căng thẳng hơn bao giờ hết. Vì thế chẳng có lí do gì mà có dịp người dân lại không châm biếm quan lại. Xã Trưởng hẳn là người kém chữ, lại chẳng viết văn thơ khi mà mẹ đốp nói câu nào cũng chẳng hiểu, ấy thế mà vẫn diễu võ dương oai ta đây là nhất: “Con này mày láo”
Suốt cả cuộc thoại Mẹ Đốp như nắm dây cương xoay cho Xã Trưởng điên đảo đến ngớ người. Hết cái này chẳng hiểu lại đến cái kia chẳng hiểu. Đường đường là xã trưởng nhưng đầu óc hạn hẹp, ngu dốt nên bị Mẹ Đốp-người dân nhưng hiểu biết hơn nữa lại được sự tín nhiệm của nhân dân châm chọc cho một vố lại chẳng hấn gì? Há chẳng phải hắn chẳng hiểu gì mà tin theo lời Mẹ Đốp hay sao.
Nếu nói ngu dốt là một trong những bản chất thối nát của tham quan thì hống hách, kiêu căng khinh bỉ người dân là cái tánh nổi bật:
“Mẹ Đốp:
Có thơ rằng:
Mõ tôi cả tiếng lại dài hơi
Một xã cứ bầu chẳng phải chơi
Mộc đạc vang lừng hoà cả xã
Kim thanh dòng dả khắp đòi nơi
Gần xa chốn chốn đều nghe hiệu
Làng nước ai ai cũng quý nhời
Muôn việc sửa sang quyền cắt đặt
Một mình một chiếu thảnh thơi ngồi
Xã Trưởng: Thơ hay đấy nhỉ.
Mẹ Đốp : Thầy có mang giấy bút đi không?
Xã Trưởng: Giấy bút để làm gì?
Mẹ Đốp: Thầy hay thơ hay thì chép lấy đem về nhà mà treo!
Xã Trưởng: Hay là hay với cánh mõ nhà mày, chứ xã trưởng lại treo thơ mõ à?”
Vốn chẳng biết gì được dịp Mẹ Đốp cho mở mang thơ chữ lại tỏ vẻ khinh thường, miệt thị ngành nghề và thân phận của người thấp bé hơn. Mẹ Đốp cũng chẳng vừa khi nói móc Xã Trưởng đem thơ mõ về treo. Như một lời đã kích mạnh mẽ khiến khán giả thoả mãn, hả dạ. Khi nói bóng nói gió chức quan của hắn là bù nhìn rỗng tuếch.
Trong mình mang cái bản chất ô uế của xã hội phong kiến thối nát, mang danh quan lại nên cái tính háo sắc, thiếu đứng đắn của hắn cũng không lặn mất:
“Mẹ Đốp: Sao thầy lại cứ nhìn tôi thế vậy?
Xã Trưởng: Nhà Đốp lớp này xem ra bảnh gái dễ coi lắm nhỉ?Bụng mày độ này coi to đấy. Mày đã mấy con rồi?
Mẹ Đốp: Thưa thầy, con còn hiền lắm ạ! Mới được có mười cháu thôi ạ,
Xã Trưởng: Tốt nái gớm nhỉ! Này, nhà Đốp! Hôm nào mát giời, tao sang gửi mày một đứa nhá!
Mẹ Đốp: Thầy chớ nói vậy! Bố cháu đứng ngoài kia no nghe thấy rồi nó lại ghen!
Xã Trưởng: Ghen cái gì? Thấy mày mát tay nên tao định đưa sang gửi mày nuôi hộ vài đứa chứ tao lại thèm… thèm… ấy à? Dở hồn! Sao cũng có ngày đấy!”
Cái ánh mắt láo liêng, chớp nháy cùng cái vẻ cười gian tà hiện lên qua những câu thoại cũng đã đủ để ta hình dung ra một kẻ tham quan, háo sắc. Đứng trước sự sàm sỡ của Xã Trưởng, Mẹ Đốp đủ tỉnh táo, mạnh mẽ cũng như khéo léo mà kêu mà nói khiến hắn chột dạ thấy sợ mà đánh trống lảng.
Sau một hồi bộc lộ đủ mọi tính xấu thì Xã Trưởng cũng phải đành mà kêu Mẹ Đốp đi rao mõ: “Thôi đi rao mõ đi!
“Mẹ Đốp:
Thầy bảo rao thế nào ạ
Xã Trưởng:
Nghe đây này Trịnh làng trình chan
Thượng hạ tây đông
Con gái phú ông
Tên là Mầu Thị
Tư tình ngoại ý
Mãn nguyện có thai
Mời già trẻ gái trai
Ra đình mà ăn khoán.
Còn ông Đồ Điếc không nghe thấy thì phải vào tận nhà nghe chưa?”
Chẳng mấy khi được chơi hùa với quan dởm, Mẹ Đốp chưa ngừng lại việc đem lại tiếng cười sảng khoái cho khán giả khi cố ý chơi xỏ Xã Trưởng:
“Mẹ Đốp: Thầy nói một mạch thế thì con nhớ làm sao được. Hay là thế này vậy: Nhà cháu đi trước đánh mõ, thầy đi sau rao hộ nhà cháu.
Xã Trưởng: Thế ra tao làm đầy tớ mõ à? Láo nào!
Mẹ Đốp: Vậy thầy thủng thẳng nói lại để nhà cháu nhập tâm vậy! (Bốc miệng xã trưởng bỏ vào dải yến)
Xã Trưởng: Kìa sao mày lại bốc mồm tao bỏ vào đấy, hả?
Mẹ Đốp: Không bỏ vào đây thì nhà cháu không nhớ được ạ!
Xã Trưởng: Kìa, có nhấc cao cái dải yến lên không, uế tạp hết mồm tao còn gì?
Mẹ Đốp: Cao lắm rồi! Ừ, ừ. Giẫy này, đi này! Thế là xong tất, xong hết!
Xã Trưởng: Sao không rao lên, kìa?
Mẹ Đốp: Xong tất cả rồi đấy ạ!
Xã Trưởng: Tao bảo mày đi rao cơ mà.
Mẹ Đốp: Dạ, người ta bảo “Gửi lời thì nói, gửi gói thì mở”. Nhà cháu mở tung cả ra đấy thôi. “
Hành động bốc mồm Xã Trưởng chính là chi tiết châm biếm đả kích mạnh mẽ. Trong xã hội xưa người ta thường quan niệm phụ nữ là thấp hèn cho nên dải yếm thả trước của phụ nữ cũng được gán cho cái sự dơ bẩn. Khi Mẹ Đốp bốc mồm cũng là lúc mỉa mai những lời thốt ra từ miệng hắn vốn cũng chẳng tốt đẹp gì.
Khi nhận ra mình bị mụ đàn bà chơi cho vố đau thì Xã Trưởng cậy đà bắt nạt, hoạnh hoẹ. Đây cũng chính là cái đặc trưng cho giai cấp thống trị lúc bấy giờ. Thế nhưng, trong xã hội không phải ai cũng vậy, có nhan nhản nhưng không phải toàn bộ. Cũng là kẻ dối trên lừa dưới, ngu ngục, bù nhìn thì hắn cũng biết sợ mang thêm tiếng “xấu” cho bản thân vốn đã chẳng đẹp đẽ gì:
Mẹ Đốp: Ối bố Đốp ơi là bố Đốp ơi! Đi đâu để thầy Xã thầy ấy ăn hiếp tôi đây này.
Xã Trưởng: Thôi, thôi! Lọt tai làng sang tai họ bây giờ! Nín đi! Thôi tao xin mày! Rồi tao đến cho thúng thóc! Đi rao đi! Nhớ vào mời bằng được cụ Đồ Điếc, nhớ đấy nghe không?”
Thông qua tình huống này ta thấy “đồng tiền” là thước đo đong đếm mọi giá trị vật chất lẫn cả tinh thần mà như Balzac từng nói: “đồng tiền lăn tròn trên đáy mọi lương tâm. Xã Trưởng thì dùng của cải vật chất để bịt miệng bất công, bịt miệng sự thật. Người dân lành cũng vì vật chất mà từ bỏ đấu tranh.
Là vở chèo tiêu biểu biểu cho thái độ châm biếm của nhân dân với giai cấp thống trị đồng thời mang lại tiếng cười sảng khoái cho khán giả. Cùng với những câu thoại biểu cảm, giọng điệu uyển chuyển phù hợp với tính cách nhân vật giúp lột tả hết được hình ảnh mang tính đại diện như Xã Trưởng và Mẹ Đốp. Hơn hết vở chèo vẫn hết sức giản đơn, gần gũi với người dân Việt Nam. Vốn là Chèo cổ cho nên chèo thường xoay quanh vấn đề giáo dục cách sống, cách ứng xử giữa người với người theo quan điểm đạo lí dân gian hoặc theo tư tưởng Nho giáo. Và ở “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” luôn toát lên những tinh thần ấy.
Nghệ thuật nào cũng vậy, cũng mang theo những giá trị nhân văn, tốt đẹp đến cho đời sống con người. Nghệ thuật dạy ta biết yêu, biết ghét, biết trân trọng cái đẹp, biết bài trừ cái ác, biết nuôi dưỡng điều thiện, biết tránh xa điều xấu. Là một tác phẩm nghệ thuật như thế “Xã Trưởng-Mẹ Đốp” xứng đáng là tác phẩm nghệ thuật chân chính sống mãi trong lòng của chúng ta.