Soạn bài Các thành phần biệt lập (tiếp theo)
I. KIẾN THỨC CƠ BẢN 1. Thành phần gọi – đáp
a) Trong các từ ngữ in đậm ở những trích (từ truyện ngắn Làng của Kim Lân) sau đây, từ ngữ nào được dùng để gọi, từ ngữ nào được dùng để đáp?
(1) – Này , bác có biết mấy hôm nay súng nó bắn ở đâu mà nghe rát thế không?
(2) – Các ông, các bà ở đâu ta lên đấy ạ?
Ông Hai đặt bát nước xuống chõng hỏi. Một người đàn bà mau miệng trả lời:
- Thưa ông , chúng cháu ở Gia Lâm lên đấy ạ.
Gợi ý : Từ Này dùng để gọi, cụm từ Thưa ông dùng để đáp.
b) Những từ ngữ dùng để gọi người khác hay đáp lời người khác như trong các câu trên có tham gia diễn đạt nghĩa sự việc của câu hay không?
Gợi ý : Những từ ngữ dùng để gọi người khác hay đáp lời người khác không tham gia diễn đạt nghĩa sự việc của câu. Nội dung sự việc của câu (1) nằm ở phần “ bác có biết mấy hôm nay súng nó bắn ở đâu mà nghe rát thế không? ”; ở câu (2), nằm ở “ chúng cháu ở Gia Lâm lên đấy ạ. ”.
c) Trong các từ ngữ in đậm ở những câu trên, từ ngữ nào được dùng để tạo lập cuộc thoại?
Gợi ý : Từ Này .
d) Trong các từ ngữ in đậm ở những câu trên, từ ngữ nào được dùng để duy trì cuộc thoại đang diễn ra?
Gợi ý : Từ Thưa ông .
2. Thành phần phụ chú
a) Thử lược bỏ các từ ngữ in đậm trong những câu sau và cho biết nghĩa sự vật của các câu này có thay đổi hay không. Vì sao?
(1) Lúc đi, đứa con gái đầu lòng của anh – và cũng là đứa con duy nhất của anh , chưa đầy một tuổi.
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà )
(2) Lão không hiểu tôi, tôi nghĩ vậy , và tôi càng buồn lắm.
(Nam Cao, Lão Hạc )
Gợi ý : Nghĩa sự vật của các câu trên không thay đổi khi lược bỏ phần từ ngữ in đậm. Đây là thành phần phụ chú của câu, một trong những thành phần biệt lập. Nội dung chính của câu không nằm trong thành phần này. Thành phần phụ chú chỉ có vai trò bổ sung ý nghĩa cho thành phần chính.
b) Các từ ngữ in đậm ở câu (1) bổ sung nghĩa cho cụm từ nào?
Gợi ý : Cụm từ “ và cũng là đứa con duy nhất của anh ” được thêm vào để chú thích cho cụm từ “ đứa con gái đầu lòng ”.
c) Cụm chủ – vị làm thành phần phụ chú trong câu (2) bổ sung ý nghĩa gì cho câu?
Gợi ý : Câu này là lời độc thoại nội tâm của nhân vật người kể chuyện xưng “tôi”. Cụm chủ – vị “ tôi nghĩ vậy ” có tác dụng báo cho độc giả biết rằng nhận định “Lão không hiểu tôi” diễn ra trong suy nghĩ của riêng “tôi”, là suy đoán chủ quan của “tôi”, chứ chưa hẳn đã đúng.
d) Thành phần phụ chú thường được đặt giữa hai dấu gạch ngang, dấu gạch ngang và dấu phảy, hai dấu phảy hoặc hai dấu ngoặc đơn.
II. RÈN LUYỆN KĨ NĂNG
1. Tìm thành phần gọi – đáp trong đoạn trích sau đây:
- Này, bảo bác ấy có trốn đi đâu thì trốn. Chứ cứ nằm đấy, chốc nữa họ vào thúc sưu, không có, họ lại đánh trói thì khổ. Người ốm rề rề như thế, nếu lại phải một trận đòn, nuôi mấy tháng cho hoàn hồn.
- Vâng, cháu cũng đã nghĩ như cụ. Nhưng để cháo nguội, cháu cho nhà cháu ăn lấy vài húp cái đã. Nhịn suông từ sáng hôm qua tới giờ còn gì.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn )
Gợi ý : Các từ Này , Vâng
2. Ở thành phần gọi – đáp trong đoạn trích trên, từ nào được dùng để gọi, từ nào được dùng để đáp? Hãy nhận xét về quan hệ giữa người gọi và người đáp.
Gợi ý :
- Từ Này dùng để gọi, từ Vâng dùng để đáp.
- Quan hệ giữa người gọi với người đáp là quan hệ giữa người trên (nhiều tuổi) với người dưới (ít tuổi).
3. Xác định thành phần gọi – đáp trong câu ca dao sau và cho biết lời gọi đáp đó hướng đến ai.
Bầu ơi thương lấy bí cùng,
Tuy rằng khác giống, nhưng chung một giàn.
Gợi ý :
- Thành phần gọi đáp: Bầu ơi
- Lời gọi – đáp trong câu ca dao này không hướng đến một người hay riêng một đối tượng cụ thể nào. Hình ảnh bầu và bí mang ý nghĩa ẩn dụ.
4. Tìm thành phần phụ chú trong các đoạn trích sau đây:
a) Chúng tôi, mọi người – kể cả anh, đều tưởng con bé sẽ đứng yên đó thôi.
(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà )
b) Giáo dục tức là giải phóng. Nó mở ra cánh cửa dẫn đến hoà bình, công bằng và công lí. Những người nắm giữ chìa khoá của cánh cửa này – các thầy, cô giáo, các bậc cha mẹ, đặc biệt là những người mẹ – gánh một trách nhiệm vô cùng quan trọng, bởi vì cái thế giới mà chúng ta để lại cho các thế hệ mai sau sẽ tuỳ thuộc vào những trẻ em mà chúng ta để lại cho thế giới ấy.
(Phê-đê-ri-cô May-o, Giáo dục chìa khoá của tương lai )
c) Bước vào thế kỉ mới, muốn “sánh vai cùng các cường quốc năm châu” thì chúng ta sẽ phải lấy đầy hành trang bằng những điểm mạnh, vứt bỏ những điểm yếu. Muốn vậy thì khâu đầu tiên, có ý nghĩa quyết định là hãy làm cho lớp trẻ những người chủ thực sự của đất nước trong thế kỉ tới, nhận ra điều đó, quen dần với những thói quen tốt đẹp ngay từ những việc nhỏ nhất.
(Vũ Khoan, Chuẩn bị hành trang vào thế kỉ mới )
d) Cô bé nhà bên (có ai ngờ)
Cũng vào du kích
Hôm gặp tôi vẫn cười khúc khích
Mắt đen tròn (thương thương quá đi thôi).
(Giang Nam, Quê hương )
Gợi ý :
- (a): kể cả anh
- (b): các thầy, cô giáo, các bậc cha mẹ, đặc biệt là những người mẹ
- (c): những người chủ thực sự của đất nước trong thế kỉ tới
- (d): có ai ngờ ; thương thương quá đi thôi
5. Các thành phần phụ chú trong những đoạn trích trên liên quan đến những từ ngữ nào trước đó và chúng bổ sung điều gì.
Gợi ý :
- (a): kể cả anh – giải thích cho cụm từ mọi người ; chú thích phạm vi bao quát của cụm từ này.
- (b): các thầy, cô giáo, các bậc cha mẹ, đặc biệt là những người mẹ – giải thích cho cụm từ Những người nắm giữ chìa khoá của cánh cửa này ; cụ thể hoá ý nghĩa cho cụm từ này.
- (c): những người chủ thực sự của đất nước trong thế kỉ tới chú thích cho cụm từ lớp trẻ , mở rộng đồng thời nhấn mạnh ý nghĩa về vai trò của lớp trẻ đối với tương lai của đất nước.
- (d): có ai ngờ ; thương thương quá đi thôi chú thích về thái độ của người nói đối với sự việc được nói đến.
6. Viết một đoạn văn ngắn trình bày suy nghĩ của em về việc thanh niên chuẩn bị hành trang bước vào thế kỉ mới, trong đó có câu chứa thành phần phụ chú ngữ.
Gợi ý :
- Về nội dung: chú ý mối quan hệ giữa thành phần phụ chú ngữ với những từ ngữ đứng trước nó.
- Về hình thức: chú ý sử dụng dấu gạch ngang, dấu phảy hoặc dấu ngoặc đơn để đánh dấu ranh giới giữa thành phần phụ chú ngữ với các từ ngữ khác trong câu.