Soạn bài Nguyên tiêu (Rằm tháng Giêng) SGK Ngữ văn 12 tập 2 Chân trời sáng tạo — Không quảng cáo

Bài thơ có hỉnh ảnh vầng trăng: Vọng nguyệt

Ngục trung vô tửu diệc vô hoa, Đối thử lương tiêu nại nhược hà? Nhân hướng song tiền khán minh nguyệt, Nguyệt tòng song khích khán thi gia.

- Tác phẩm được rút ra từ tập Nhật kí trong tù (1942 - 1943).

- Nhật kí trong tù được sáng tác từ tháng 8 năm 1942 đến tháng 9 năm 1943.

- Đây là một tập thơ chữ Hán với 133 bài, sáng tác trong thời gian Hồ Chí Minh bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam ở Quảng Tây, Trung Quốc.

- Tác phẩm không chỉ ghi lại cuộc sống ở trong tù của Người mà còn nhằm tố cáo chế độ hà khắc của chính quyền Tưởng Giới Thạch.

Trong tù không rượu cũng không hoa

Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ

Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ

Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ

(Ngắm trăng - Hồ Chí Minh)

Bài thơ “Ngắm trăng” đã thể tình yêu thiên nhiên đến say mê và khát vọng tự do mãnh liệt của nhân vật trữ tình. Tác phẩm được sáng tác trong hoàn cảnh Bác bị bắt giam ở nhà tù Tưởng Giới Thạch đã thể hiện được tình yêu thiên nhiên cùng phong thái ung dung, tinh thần thép của người tù cách mạng vĩ đại Hồ Chí Minh.

Mở đầu bài thơ là hoàn cảnh sống của Bác:

Trong tù không rượu cũng không hoa

Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ

Hai câu thơ đầu ẩn chứa một nụ cười thoáng hiện. Trăng, hoa, rượu là ba thú vui tao nhã của khách tài tử văn chương. Đêm nay trong tù, Bác thiếu hẳn rượu và hoa, nhưng tâm hồn Bác vẫn dạt dào trước vẻ đẹp hữu tình của thiên nhiên. Chỉ có người có tâm hồn lạc quan, mơ mộng với lối suy nghĩ tích cực mới có thể nhìn thấy vẻ đẹp của cuộc sống, của thiên nhiên sau song sắt. Tâm hồn người thi sĩ như được tưới mát bởi cảnh đẹp đêm khuya. Dù lòng còn nhiều bộn bề nhưng không thể hững hờ trước cảnh đẹp ngay trước mắt mình.

Trong khung cảnh đó, người thi sĩ như thả hồn mơ mộng, hòa hợp theo cảnh đẹp trước mắt:

Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ

Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ

Từ phòng giam tăm tối, Bác hướng tới vầng trăng, nhìn về ánh sáng, tâm hồn thêm thư thái. Trăng được nhân hóa như một người bạn tri âm, tri kỉ từ viễn xứ đến chốn ngục tù tăm tối thăm người. Trong mối tương giao tri kỉ tri âm giữa con người và vầng trăng, cái song sắt hiện lên thật thô bạo và bất lực. Người xưa ngắm trăng thấy trăng đẹp trăng trong càng ngậm ngùi cho cõi đời trầm luân cát bụi. Với Hồ Chí Minh, người ngắm trăng, mê trăng thì trăng cũng mê người. Đây không chỉ là cái hay của bút pháp mà chính là vẻ đẹp của một nhân sinh quan. Hai câu thơ được cấu trúc đăng đối tạo nên sự cân xứng hài hòa giữa người và trăng, giữa ngôn từ, hình ảnh và ý thơ.

Bài thơ Ngắm trăng đã thể hiện tình cảm song phương đều mãnh liệt của cả người và trăng, cả hai đều chủ động tìm đến giao hòa cùng nhau. Bài thơ cũng thể hiện tình yêu thiên nhiên say mê và phong thái ung dung của Bác ngay cả trong cảnh tù đày. Nhiều năm tháng qua đi nhưng câu chuyện vẫn giữ nguyên vẹn giá trị của nó và góp phần không nhỏ vào việc làm phong phú cho nền văn học Việt Nam.

Không gian cao rộng, bát ngát, tràn đầy ánh trăng

Không gian đêm rằm tháng Giêng thật thơ mộng, lung linh huyền ảo. Trăng đêm nay sáng và tròn vành vạnh hòa quyện cùng khung cảnh sông nước, mây trời, khói sóng càng làm cho cảnh sắc thêm bao la, thi vị. Cùng với đó là không gian, sức sống của mùa xuân: “xuân giang, xuân thủy, tiếp xuân thiên”. Điệp từ “xuân” nối tiếp nhau càng tạo nên sự sinh sôi, căng tràn nhựa sống.

=> Hai câu thơ đầu đã khắc họa lên bức tranh thiên nhiên đêm rằm tháng Giêng với một khung cảnh thật bình yên, thơ mộng, đẹp đẽ, bao la rộng lớn và tràn đầy sức sống.

Hình ảnh trăng ngân đầy thuyền : sức lan tỏa của ánh trăng trong đêm rằm

Hình ảnh con thuyền chở trăng ở hai dòng thơ cuối đã thể hiện được sức lan tỏa của ánh trăng trong đêm rằm, đồng thời còn nói lên được ý nguyện, niềm mong ước vươn tới những thắng lợi, thành công trong sự nghiệp cách mạng của tác giả.

- Dòng 1: Khai: Khai mở ý của bài thơ

-> Đêm rằm tháng Giêng, trăng tròn, rất đẹp.

- Dòng 2: Thừa: Thường làm rõ thêm ý và mạch cảm xúc của phần khai

-> Sắc xuân của sông, nước bầu trời chan hòa khắp không gian.

- Dòng 3: Chuyển: Chuyển ý

-> Xuân của đất trời – xuân kháng chiến: bàn việc quân sự giữa nơi khói sóng hư ảo, đêm rằm.

- Dòng 4: Hợp: Kết ý

-> Khuya về, con thuyền chở đầy ánh trăng xuân.

a. Cảnh đêm nguyên tiêu được gợi tả với những nét đặc trưng:

- Trăng đúng lúc tròn đầy (“nguyệt chính viên”).

- Sông xuân, nước tiếp liền với sức xuân của bầu trời (“xuân giang, xuân thuỷ, tiếp xuân thiên”).

- Hình ảnh ánh trăng rọi sáng trên không gian bao la, tràn ngập sức sống.

b. Tác dụng của hình ảnh, từ ngữ, vần, nhịp trong việc gợi tả:

- Hình ảnh cây me: Gợi lên cảm giác ấm cúng, hoài niệm, yên bình, mang vẻ đặc trưng khó lòng phôi phai.

- Vần “uyên” (duyên, chuyền, huyền): Tạo sự đằm thắm, dịu nhẹ mà thơ mộng.

- Khổ 4: Cảnh vật đặt trong không gian rộng lớn, buồn hiu, chạnh lòng. Hình ảnh cánh đồng cò lúa bay, từ láy “gấp gấp” và “phân vân” gợi lên sự vội vã, nghẹt thở.

a. Cảnh đêm nguyên tiêu được gợi tả với những nét đặc trưng:

- Không gian, cảnh sắc thiên nhiên được khắc họa trong một đêm trăng, nhưng không phải là đêm trăng bình thường mà vào đêm trăng rằm tháng giêng. Trăng lúc này đang ở độ tròn trịa, đẹp nhất - “nguyệt chính viên”.

- Điệp từ “xuân” gợi hình ảnh thiên nhiên tràn đầy sức sống, sức trẻ khắp không gian bao la: Cây cối, sông nước, bầu trời, mây gió,... trong đêm rằm tháng Giêng.

- Không gian bao la vô vận được mở rộng qua ba chiều: chiều cao của ánh trăng, chiều dài rộng của sông nước tiếp giáp với bầu trời.

b. Trong nguyên tác sử dụng thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, tác giả khắc hoạ hình ảnh thơ mang một màu sắc cổ điển mà bình dị, gần gũi, có kết hợp với vần, nhịp linh hoạt tạo cho câu thơ có nhạc điệu, sắc thái uyển chuyển.

- Yên ba thâm xứ đàm quân sự:

+ Hình ảnh của quân đội đang bàn bạc việc quân trong không gian khói sóng, tạo ra sự nghiêm túc và trọng đại.

+ Đây là một khung cảnh hoạt động cách mạng, liên quan đến cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

- Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền:

+ Ánh trăng chiếu xuống con thuyền, tạo nên hình ảnh đẹp và lãng mạn.

+ Thuyền trở về trong đêm, đầy ánh trăng, gợi lên tâm hồn của người lính chiến đấu trong cuộc kháng chiến.

⇒ Dòng thơ thứ ba về việc bàn bạc việc quân có vai trò tạo ra sự khác biệt giữa cảnh thiên nhiên và hoạt động cách mạng, thể hiện tâm hồn của người lính trong bài thơ

Hình ảnh con thuyền chở trăng trong dòng thơ cuối của bài “Nguyên Tiêu” tạo ra một cảm giác lãng mạn và tinh tế. Thuyền trở về trong đêm, đầy ánh trăng, gợi lên tâm hồn của người lính chiến đấu trong cuộc kháng chiến. Ánh trăng chiếu xuống con thuyền, tạo nên một khung cảnh đẹp và thơ mộng, như là một lời chào từ thiên nhiên đối với những người lính về đến bến bờ an lành.

Ở dòng thơ cuối, hình ảnh “Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền” chính là sự lan tỏa một cách mạnh mẽ của ánh trăng. Trăng lúc này đã trở nên gắn bó, như có sự đồng hành cùng với người thi nhân ấy, một hình ảnh vô cùng đẹp đẽ trong cách thưởng thích vẻ đẹp ánh trăng của người nghệ sĩ. Qua đó thể hiện một tâm hồn giao cảm, giao hòa với thiên nhiên, đầy thi vị, lãng mạn của tác giả.

- Tâm hồn thanh tịnh và tinh tế:

+ Bài thơ “Nguyên Tiêu” được viết theo thể thơ tứ tuyệt, mang dư vị phong cách và thần thái của thơ Đường.

+ Hình ảnh ánh trăng, dòng sông, và con thuyền được sử dụng một cách nhẹ nhàng, tinh tế, thể hiện tâm trạng thanh tịnh của tác giả.

- Sự kết hợp giữa cổ điển và hiện đại:

+ Bài thơ có những nét cổ điển, nhưng vẫn mang tính hiện đại và phù hợp với thời kỳ kháng chiến chống Pháp.

+ Hồ Chí Minh không chỉ là người lính, mà còn là một nhà thơ tài hoa, biết cách kết hợp giữa truyền thống và sáng tạo.

- Tinh thần đoàn kết và lãnh đạo sáng suốt:

+ Bài thơ thể hiện tinh thần đoàn kết của quân đội trong cuộc kháng chiến.

+ Hình ảnh bàn bạc việc quân ở nơi thâm sâu mịt mù khói sóng thể hiện sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng.

Bài thơ “Nguyên Tiêu” không chỉ là một tác phẩm về thiên nhiên mà còn là một tấm gương về tinh thần và tâm hồn của người lính và của nhà thơ Hồ Chí Minh

Với một khối lượng những sáng tác không nhỏ, thơ của tác giả Hồ Chí Minh luôn được các nhà nghiên cứu văn học đánh giá cao cả về nghệ thuật và hình thức mang đầy những nét đặc sắc riêng. Trong những nét riêng biệt tạo nên sự đặc sắc nghệ thuật ấy chính là sự kết hợp giữa tính cổ điển và tính hiện đại. Bài thơ “Nguyên tiêu” cũng đã cho thấy được sự kết hợp này.

Trong bài thơ “Nguyên tiêu”, tính cổ điển và hiện đại được thể hiện ở chỗ:

- Tính cổ điển:

+ Mang đậm tinh thần dân tộc và truyền thống yêu quê hương, yêu nước, gắn bó tha thiết của nhân dân Việt Nam

+ Sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh truyền thống trong thơ

+ Đưa vào đó những giá trị văn hóa, tín ngưỡng truyền thống.

- Tính hiện đại:

+ Với một tinh thần cổ điển, nhưng bài thơ vẫn thể hiện được sự mới mẻ, hiện đại qua cách diễn đạt ý nghĩa sâu sắc, tinh tế và tài hoa của người nghệ sĩ.

+ Người đọc cảm nhận được sự chân thực, tường tận trong việc truyền đạt ý nghĩ, tâm trạng cùng nỗi suy tư của tác giả.

+ Sử dụng ngôn ngữ giản dị, gần gũi, có thể tiếp cận được với độc giả thời nay.

=> Chính vì vậy, bài thơ “Nguyên tiêu” của tác giả Hồ Chí Minh được coi là một minh chứng, ví dụ cụ thể cho sự kết hợp giữa tính cổ điển và hiện đại trong văn học. Qua đó còn nhận thấy được sự sáng tạo và tính đa chiều trong cách thể hiện cảm xúc, tư duy của tác giả. Đồng thời giúp người đọc thấu hiểu được cả những thông điệp, suy tư mà tác giả gửi gắm.