Suy nghĩ của anh (chị) về Giao tiếp liên văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa — Không quảng cáo

THAM KHẢO Giao tiếp liên văn hóa chính là sự giao tiếp giữa các nền văn hóa, giữa các cộng đồng văn hóa khác nhau với những phương thức sống và thế giới quan khác nhau. Bản thân sự giao tiếp liên văn hóa không phải là một hiện tượng mới mẻ, mà đã trải qua lịch sử hàng ngàn năm gắn liền với số phận của tất cả các dân tộc, các cộng đồng người trên thế giới. Cho đến nay khi bước vào thế kỉ XXI, nhân loại đã đạt được những thành tựu to lớn về khoa học và công nghệ. Nhờ các phương tiện truyền thông hiện đại nhờ mạng internet, điện thoại di động, điện thoại truyền hình,.nhờ vô số các kênh truyền thanh và truyền hình quốc tế, nhờ sự phát triển mạnh mẽ của kĩ nghệ giao thông nội địa và quốc tế, nhất là kĩ nghệ hàng không, V.V., cơ hội giao lưu, giao tiếp đối thoại, học hỏi lẫn nhau giữa các nền văn hóa và các cộng đồng văn hóa trên khắp hành tinh ngày càng gia tăng mạnh mẽ. Trong bối cảnh ấy, toàn cầu hóa đã trở thành một xu thế lịch sử không thể tránh khỏi, lôi cuốn tất cả các dân tộc, các nền văn hóa trên thế giới. Do vậy, giao tiếp liên văn hóa đã trở thành một bộ phận không thể tách rời của đời sống xã hội đương đại, trở thành lĩnh vực được nhiều ngành khoa học quan tâm nghiên cứu, như nhân học, văn hóa học, sử học, xã hội học, tâm lí học, V.V., đặc biệt là triết học liên văn hóa (the intercultural Philosophi). Bài viết này có thể coi như lời giới thiệu nhập môn, sơ lược cho triết học liên văn hóa - một chuyên ngành triết học còn ít được nghiên cứu ở Việt Nam. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi chỉ tập trung làm sáng tỏ một số khía cạnh triết học của giao tiếp liên văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa trên cơ sở nhìn nhận những đóng góp và hạn chế của L.Wittgenstein đối với sự ra đời của triết học liên văn hóa. Vấn đề đặt ra là, liệu và ở chừng mực nào, người ta có thể hiểu được những người thuộc về một nền văn hóa và phương thức sống hoàn toàn xa lạ? Có những giải đáp khác nhau cho vấn đề này. Một số nhà triết học theo quan niệm bi quan cho rằng, nói chung, người ta không thể hiểu được những người thuộc về một nền văn hóa hay phương thức sống xa lạ, bởi cách thức tư duy và hành động của họ là hoàn toàn khác về nguyên tắc, không có điểm nào chung với cách thức tư duy và hành động trong nền văn hóa của mình. Các nhà triết học này là đại biểu của chủ nghĩa tương đối văn hóa (the cultural relativism). Ngược lại, một số nhà triết học khác lại bênh vực quan điểm lạc quan cho rằng, chúng ta có thể hiểu được sự giao tiếp liên văn hóa, bởi con người trong mỗi nền văn hóa đều có chung những nền tảng nhân học phổ quát và bẩm sinh giống nhau. Họ là những người đại diện của chủ nghĩa phổ quát văn hóa (the cultural universalism). Như vậy, có hai quan điểm cực đoan, hoàn toàn đối lập và xung khắc với nhau chủ nghĩa tương đối văn hóa và chủ nghĩa phổ quát văn hóa.

Vào những năm cuối đời, L.Wittgenstein đã đưa ra quan điểm dung hòa các thái cực này. Cách tiếp cận của ông trong việc lí giải hiện tượng liên văn hóa được tập trung ở hai luận điểm mà dường như trái ngược nhau. Một mặt, ông thừa nhận những nét chung và tương đồng trong cách tư duy và hành động của con người nói chung trong tất cả các nền văn hóa và các cộng đồng văn hóa với tư cách nền tảng nhân học phổ quát cho việc tìm hiểu sự giao tiếp liên văn hóa. Nền tảng nhân học phổ quát này được coi là phù hợp với bản chất chung của con người mang tính nhân loại, không phụ thuộc vào chủng tộc, giới tính, đặc điểm thế giới quan hay hoàn cảnh sống, V.V.. Mặt khác, ông vẫn ủng hộ việc duy trì tính đa dạng của các nền văn hóa, các thế giới quan văn hóa và những phương thức sống khác nhau thuộc về các dân tộc trên thế giới cũng như các xã hội đa văn hóa để từ đó, khẳng định sự khác biệt và cả sự đối lập giữa các thế giới quan văn hóa như là những giới hạn không thể vượt qua khi tìm hiểu sự giao tiếp liên văn hóa về thực chất, ông chủ trương tìm hiểu con đường thứ ba để dung hoà chủ nghĩa tương đối văn hóa với chủ nghĩa phổ quát văn hóa và cố gắng tìm ra tính thống nhất trong sự đa dạng của các nền văn hóa, các thế giới quan và các phương thức sống khác nhau. Câu hỏi đặt ra trong giao tiếp liên văn hóa là: Tại sao, người ta thường rất khó khăn và thậm chí, trong nhiều trường hợp, còn không thể hiểu được những người thuộc về các nền văn hóa khác hay cộng đồng văn hóa khác? Khi trả lời câu hỏi này, thường có xu hướng cho rằng, sở dĩ như vậy là do tư duy của họ hoàn toàn bí mật và dường như, nó được giấu kín trong thân thể và không thể tiếp cận được một cách công khai. L.Wittgenstein đã phê phán một cách khá gay gắt quan điểm này, nhất là luận điểm của phái Đêcáctơ về cái gọi là sự bí mật hoàn toàn của cái bên trong, tức là trạng thái tinh thần của người khác - một luận điểm dựa trên cơ sở thừa nhận ngôn ngữ cá nhân (the private language). Theo L.Wittgenstein, chúng ta vẫn có thể biết được cảm giác ở một mức độ nhất định (chẳng hạn, cảm giác đau) hay nhận biết được ý nghĩ của người khác thông qua các hành vi công khai (hành vi ngôn ngữ hay phi ngôn ngữ). Vậy, vì sao chúng ta lại không thể hiểu được những người từ nền văn hóa xa lạ? Theo ông, chúng ta không hiểu được được tư tưởng và hành động của những người thuộc các nền văn hóa xa lạ không phải vì tư duy của họ hoàn toàn bí mật và không thể tiếp cận được đối với chúng ta(2). Chúng ta cũng không thể hiểu được những người theo phương thức sống và thế giới quan văn hóa khác, thậm chí cả khi cái bên trong của họ hoàn toàn có thể tiếp cận được đối với chúng ta. Đương nhiên, ngôn ngữ cũng có thể là một trở ngại quan trọng đầu tiên, nhưng đó không phải là nguyên nhân cơ bản cho việc nhận thức liên văn hóa). Nguyên nhân cơ bản của việc không thể nhận thức được liên văn hóa có liên quan đến hiện tượng “mù văn hóa”, tức là liên quan đến việc không hiểu, thông nếm trải, không thực hành các “trò chơi ngôn ngữ” và các phương thức sống theo văn hóa cùng các truyền thống, thói quen, tập quán của nền văn hóa xa lạ ấy. Bệnh “mù văn hóa" (trong đó có “mù ngôn ngữ"), hay việc không thể nhận thức được văn hóa, theo L.Wittgenstein, có thể là nguyên nhân ban đầu dẫn đến sự xung đột giữa các phương thức sống theo văn hóa nay giữa các thế giới quan văn hóa. Đây là vấn đề đầu tiên thường gặp trong V.10 tiếp liên văn hóa.

Để giải quyết vấn đề này, để vượt qua hiện tượng “mù văn hóa” hay việc không thể nhận thức được văn hóa, chúng ta không chỉ cần phải tìm hiểu nền văn hóa đó cùng với thế giới quan và phương thức sống của nó, không chỉ cần phải biết ngôn ngữ của nó, mà đặc biệt, phải tham gia trực tiếp vào các “trò chơi ngôn ngữ” và phương thức sống của nó theo phương châm “học qua thực hành” (“learning by doing”) và phải nghiên cứu một cách cơ bản nền văn hóa đó. Giải pháp này có thể thực hiện được, nhất là trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, khi con người.đến từ nhiều nền văn hóa khác nhau - nhờ các thành tựu khoa học và công nghệ hiện đại, đặc biệt là công nghệ tin học - có được cơ hội ngày càng lớn để giao lưu, đối thoại, để tham quan, học hỏi trong thực tế, để sống, để trải nghiệm trực tiếp và để có những hiểu biết về các nền văn hóa, các cộng đồng văn hóa khác. Đương nhiên, cho đến nay, các cơ hội đó là không giống nhau đối với các dân tộc, các cộng đồng văn hóa, các tầng lớp xã hội khác nhau và đối với cả các cá nhân khác nhau trong một cộng đồng xã hội. Một hiện tượng khác thường diễn ra trong quá trình giao tiếp liên văn hóa là sự nhận thức không đúng về văn hóa. Đây là vấn đề có căn nguyên triết học sâu sắc, một vấn đề không thể xem thường của triết học liên văn hóa. Sự không hiểu biết một nền văn hóa nào đó tự nó không dẫn đến nhận thức sai về văn hóa Nguyên nhân cơ bản của hiện tượng này chính là ở tư duy chủ quan, khi người ta tìm cách nhận diện, nhận định và tìm hiểu những người đến từ các nền văn hóa khác hay cộng đồng văn hóa khác xuất phát từ lập trường chủ quan của mình, từ nền văn hóa của mình, từ phương thức sống và thế giới quan của nền văn hóa đó với tư cách “bộ lọc” các giá- trị văn hóa. Nói cách khác, nó xuất hiện khi người ta cố gắng nhìn nhận những người xa lạ chỉ bằng “đôi mắt” của chính mình hay của chính cộng đồng văn hóa của mình, tức là chỉ căn cứ vào các tiêu chí phân biệt đúng sai của cộng đồng văn hóa minh.

Cách thức tư duy này - cách thức tư duy theo kiểu “tìm mình trong những người khác và trong các truyền thống văn hóa của họ” chính là cách thức tư duy của "chủ nghĩa duy ngã văn hóa” (“cultural solipsism”) hay “thuyết lấy cái tôi là trung tâm ” (the egocentrism). Hậu quả của lối tư duy này là một bức tranh phiến diện, không đầy đủ, thậm chí sai lầm về căn bản về các nền văn hóa khác hay về các phương thức sống khác. Trong cách tư duy ấy, các đại diện của mỗi nền văn hóa hay cộng đồng văn hóa thường có xu hướng phổ quát hóa phương thức sống, thế giới quan, các giá trị văn hóa, các trò chơi ngôn ngữ của nền văn hóa mình và biến các tiêu chí phân định của nó về đúng - sai, phải - trái, thiện - ác, đẹp - xấu, v.v. thành các tiêu chí chung mang tính nhân loại. Nguồn gốc của kiểu tư duy chủ quan, phi đối xứng theo “thuyết lấy cái tôi làm trung tâm” này, một mặt, chính là ở khuynh hướng tự nhiên của con người muốn phổ quát hóa quan điểm của mình và hiểu những người khác theo các tiêu chí của mình, của nền văn hóa mình, bởi chỉ trong “'trò chơi ngôn ngữ” của nền văn hóa mình, người ta mới có thể so sánh các phương thức sống khác nhau và luận giải sự tương đồng, dị biệt của chúng. Mặt khác, kiểu tư duy chủ quan này thường được vận dụng khi trình độ hiểu biết liên văn hóa còn bị hạn chế, chưa đủ tầm để có thể đạt tới kiểu tư duy khách quan, đối xứng dựa trên sự đối thoại giữa các nền văn hóa bình đẳng. Tuy nhiên, phải thừa nhận rằng, trên thực tế, trong quá trình giao tiếp liên văn hóa, kiểu tư duy chủ quan này là rất phổ biến và không thể tránh khỏi ở hầu hết những đại diện thuộc các nền văn hóa, các thế giới quan khác nhau trên thế giới.

Như vậy, mặc dù sự nhận thức không đúng về văn hóa có thể có nguyên nhân khách quan, như trình độ hạn chế về ngôn ngữ, về tri thức hay thông tin sai lạc, nhưng về cơ bản, là do nguyên nhân chủ quan, là kết quả của lối suy luận chủ quan theo kiểu “lấy cái tôi làm trung tâm". Khi đó, người ta thậm chí còn không muốn, không cần quan tâm đến các tri thức đầy đủ, chính xác về thế giới quan và phương thức sống của nền văn hóa khác. Có thể nói, sự không hiểu biết hay hiểu biết không đúng về nền văn hóa khác đều là những vấn đề không thể xem thường của sự giao tiếp liên văn hóa. Chúng có thể trở thành những nguyên nhân không thể lường trước dẫn đến các cuộc xung đột không đáng có giữa các thê' giới quan văn hóa khác nhau. Theo chúng tôi, đây là điểm hợp lí trong quan niệm của L.Wittgenstein mà chúng ta cần kế thừa, phát triển làm cơ sở cho việc giải quyết các vấn đề liên quan hóa đặt ra khá bức xúc trong thực tiễn giao tiếp liên văn hóa hiện nay. Chúng ta không thể phủ nhận một thực tế đáng buồn rằng, cho đến nay, trong thời đại toàn cầu hóa, ở nhiều nước thuộc khu vực châu Á cũng như trên thế giới, cũng chính vì những lí do nêu trên đã khiến cho nhiều vấn đề đáng tiếc liên quan đến quan hệ giữa các nền văn hóa, các cộng đồng văn hóa, các sắc tộc, các thế giới quan văn hóa khác nhau nảy sinh một cách gay gắt. Đương nhiên, đằng sau các vấn đề đó chính là sự thiếu vắng các tri thức đầy đủ, sâu sắc về các cộng đồng văn hóa khác, đặc biệt là sự thiếu vắng thái độ khoan dung văn hóa với thói quen tôn sùng giá trị văn hóa của mình và hạ thấp các giá trị văn hóa khác, chẳng hạn coi chúng là man di. Để tránh sự hiểu biết không đúng về văn hóa, một mặt, chúng ta phải khắc phục hiện tượng “mù văn hóa”, vượt qua sự không hiểu biết về văn hóa; mặt khác, trong việc nhìn nhận các nền văn hóa khác, cần phải chấm dứt mô hình tư duy chủ quan, phi đối xứng theo “thuyết lấy cái tôi làm trung tâm” và thay thế nó bằng mô hình tư duy khách quan, đối xứng và có tính phổ quát, dựa trên sự đối thoại giữa các cộng đồng văn hóa hoàn toàn bình đẳng. Ngoài ra, cũng cần phải loại bỏ các nguyên nhân tâm lí có thể dẫn tới sự hiểu biết không đúng về các nền văn hóa khác.